Oor skuldgevoelens en skaamte

Die afgelope tyd lug menige politieke meningsvormers hulle opinies oor die Afrikaner in Suid-Afrika en die wenslikheid, al dan nie, van ‘n aangaande kollektiewe Euro-Afrikaanse* skuldgevoel vis-a-vis Afrikane in Suid-Afrika.

Ek is nie seker nie, maar ek dink die nuutste hoofstuk in die verhaal van die Afrikaner se eksistensiële vraagstuk in Suid-Afrika, het moontlik begin met ‘n stuk deur Dr Samantha Vice van Rhodes Universiteit. Dit is ‘n lang artikel, maar, in kort, argumenteer sy dat Euro-Afrikane in Suid-Afrika steeds moet besef dat hulle in ‘n onverdiende bevoorregte posisie is en daarom nie aan die openbare debat behoort deel te neem nie. Euro-Afrikane behoort eerder in nederigheid stilte te handhaaf, want die verlede ontneem hulle van legitimiteit om oordeel te fel oor Afrikane en die manier hoe hulle die land regeer. Sy argumenteer dat Euro-Afrikane daarna moet streef om skuldgevoelens te hê, om skaam te wees en om selfverwyt te koester. Om haar aan te haal:

“My argument for the appropriateness of feeling shame and of responding to it with silence and humility depends not on some ancient wrong done in our name, but of our own ongoing wrongdoings and their visible effects. Once again, then, the best moral response is accept shame as both appropriate and troubling, and to turn one’s attention to
the self with silence and if possible, humility.”

Soos te verwagte, laat Eusubius Mckaiser in die Mail & Guardian homself nie twee keer nooi om met trompetgeskal Vice se wyshede aan te prys nie. Mckaiser raak oa die volgende juweeltjie kwyt:

“Vice’s reflections should resonate with whites in general. But they will not. Shame and regret are difficult emotions to own up to. It is easier to focus attention on others, like pointing out how corrupt this “black government” is or how difficult it was for Johan, the neighbour’s son, to get a job despite having an engineering degree. Confronting your own self, and being ashamed of benefiting unjustly from your whiteness, is too painful for many to manage.”

Max du Preez reageer ook direk op Vice in ‘n meningstuk en wys baie korrek daarop dat Vice heeltemal die dam onder die eend uitruk en dat skaamwees en skuldgevoelens verlammende emosies is en Euro-Afrikane verhoed om ‘n bydrae tot die land te lewer. Onverstaanbaar egter, maak Du Preez die volgende uitspraak in ‘n onverwante meningstuk wat daarop wys dat sy kritiek teenoor Vice miskien nie so opreg was nie. Dis eerder asof hy so ‘n bietjie van Julius Malema se donder wil steel:

“I sometimes think white South Africans deserve a revolution. Too many of them live in complete denial, as if nothing had changed since the comfortable days when they were what Malema and Co now want to become. Too many whites fooled themselves into thinking putting black faces in government and parliament would be the extent of their “sacrifice” after apartheid. Their racism, although mostly uttered privately or anonymously, matches that of the new breed of black racists. They need a rude wake-up call, or there will be a revolution and they will be its first victims.”

Die gerespekteerde Prof Anton van Niekerk van Stellenbosch het ook ‘n eiertjie te lê. Hy vat die joernalis Leopold Scholtz aan, asook Flip Buys van Solidariteit en raak oa die volgende kwyt:

“Dit help nie om die ‘geskiedenis terug te vat’ deur dit te laat buikspreek in terme van die vrese en obsessies van die hede nie. As wit mense sit ons met enorme skuld ten opsigte van die verlede. Ek stem met haar (Vice) saam ten opsigte van nederigheid: As wit mense het ons geen onwrikbare morele locus standi van waar ons links en regs oor ander kan oordeel nie. Ek verskil egter van haar ten opsigte van stilte, selfs al is dit so dat die stilte wat sy bepleit nie ‘n passiewe oorgawe is nie, maar ‘n aktiewe luister en ‘n stille werksaamheid om reg te stel waar moontlik.”

Ten laaste, skryf Cobus onlangs by die ander kant oor Steve Hofmeyr se gewraakte lied, Ons sal dit oorleef. Cobus vat Hofmeyr se bondige interpretasie van die Afrikanergeskiedenis aan en redeneer dat Hofmeyr nie eerlik met die geskiedenis omgaan nie. In die stuk (terloops ‘n baie goed beredeneerde opiniestuk wat andere soos mnre. Mckaiser en Du Preez se redenasies in die skadu stel), skryf hy oa die volgende:

“Maar vir Christene glo ek het ons ‘n groter verantwoordelikheid om die ongeregtighede waarvoor ons verantwoordelik was te onthou as die ongeregtighede wat ons beleef het. Oor dit wat ons beleef het, moet ons ‘n openheid hê om te versoen, te vergewe, en te vergeet (hierdie deel vra baie langer verduideliking wat ek nie nou op ingaan nie). Oor dit wat ons veroorsaak het, het ons die verantwoordelikheid om te onthou sodat ons kan werk vir herstel (dink Saggeus in Lukas as hierdie vir jou vreemd klink). Dit beteken nie dat ons nooit ongeregtigheid wat ons beleef het moet onthou nie, dit moet inderdaad onthou word in ons stryd om geregtigheid, ek sê net dat ons eerste verantwoordelikheid is om die ongeregtigheid waarvoor ons skuld dra te onthou.”

As ek al bogenoemde redenasies bondig kan saamvat, kom dit my voor asof die meningsvormers die volgende sê:

• Euro-Afrikane moet skuldgevoelens en skaamte koester en meer nog – in der waarheid hierdie gevoelens nastreef.
• Euro-Afrikane se sosio-ekonomiese bevoorregte posisie in Suid-Afrika is onverdiend en slegs die produk van rasgedrewe bevoordeling onder die vorige bedeling.
• Euro-Afrikane is per definisie rassisties en verdien om die slagoffers te wees van rewolusie.
• Vir baie Euro-Afrikane het niks verander sedert 1994 nie (!). Hulle leef soos nog altyd hul bevoorregte lewens.
• Afrikaners moet nederig wees en nie oor Afrikane en die manier hoe hulle die land bestuur oordeel nie.
• Euro-Afrikane moet liewers nie veel praat nie, maar eerder luister.
• Afrikaners moet fokus op die ongeregtighede waarvoor hulle verantwoordelik was en dit deurgaans onthou.

Nou, waarom nou al hierdie moeite om bogenoemde argumente weer te gee? Wel, vir bloot die eenvoudige rede om te kan sê dat al bogenoemde meningsvormers, hoe goed of minder goed hul ook al hulle standpunte stel, kritieke denkfoute begaan. Om mee te begin, weet hulle klaarblyklik nie veel van die sielkunde nie. Nie dat ekself ‘n sielkundige is nie, maar ek het tog so bietjie gaan oplees oor wat sielkundiges en ander kopdokters se mening is oor emosies soos skuldgevoelens en skaamte. En daar is algemene konsensus oor die volgende:

• Om skuldgevoelens te koester vernietig emosionele energie.
• Om skuldgevoelens te koester breek jou selfrespek af.
• Skuldgevoelens inhibeer beide jou kreatiwiteit en produktiwiteit.
• Skuldgevoelens en sy bedmaat, selfhaat, verhoed dat jy normale verhoudinge met ander kan handhaaf.
• Om skuldgevoelens te bly koester, vergroot jou kanse om weer presies dieselfde foute te herhaal.
• Skuldgevoelens maak nie van jou ‘n beter mens nie.
• Skuldgevoelens is nie toekomsgerig nie en veroorsaak dat jy in die verlede vasval.
• Skaamte werk gevoelens van depressie, angs, waardeloosheid, mislukking, magteloosheid en minderwaardigheid in die hand.
• Skaamte immobiliseer jou en maak jou passief omdat jy die heeltyd vrees dat jou optrede verkeerd kan wees.
• In opsomming: Skuldgevoelens en skaamte verlam jou hele wese.

Nou-ja, ek dink dis vanselfsprekend wat die aangehaalde meningsvormers se wense dus vir Afrikaners spesifiek en vir Euro-Afrikane in die breë is. Hulle het duidelik nie gaan opleeswerk doen oor wat die implikasies van hulle argumente in die praktyk beteken nie. Want wat hulle in der waarheid sê, is dat boetedoening en selfgeseling die enigste rol is wat Euro-Afrikane nog oor het om te speel in Suid-Afrika.

Maar dit is nie al leemte in Vice et al se argumente nie. Hulle trap ook vierkantig in die slaggat van konvensionele wysheid. Hulle redenasies is gebou op die aanname dat, indien daar nie apartheid (en kolonialisme) was nie, Afrikane en Euro-Afrikane vandag op gelyke voet sou gestaan het in Suid-Afrika. Die sportspanne sou oorwegend swart (en uitmuntend) gewees, Afrikane sou ‘n suksesvolle landbousektor gelei het en die meeste groot korporasies sou onder die suksesvolle bestuur van Afrikane gestaan het. Daar sou min ongelykhede gewees het en Afrikane en Euro-Afrikane sou in broederskap geleef het.

Dis moontlik te wyte aan die gebrek aan vergelykende geskiedkundige studie wat bogenoemde meningsvormers so diep in hierdie slaggat trap. Hulle kyk net na Suid-Afrika en nie veel wyer as dit nie. Hulle vergeet van talle lande – hoofsaaklik in Afrika – waar daar geen apartheid was nie, waar die ongelykhede veel groter is as in Suid-Afrika. Onnatuurlik eng vir mense van hulle ondervinding en aansien oorweeg hulle glad nie die alternatief nie – die feit dat die klasverskille tussen Euro-Afrikane en Afrikane in Suid-Afrika miskien nie veel anders daaruit sou sien, indien daar nie apartheid was nie (die klasverskille het vir alle praktiese doeleindes reeds voor 1652 bestaan). Ek wil selfs dit waag om aan hulle die ongemaklike vraag te stel: Is dit agv apartheid of ten spyte van apartheid dat Suid-Afrika vandag die mees ontwikkelde staat op die vasteland van Afrika is?

Voorts vat hulle geslagte Afrikaners in die gesig deur te impliseer dat Euro-Afrikane (en by implikasie Afrikaners) nie hard gewerk het en ontberinge beleef het om te kom waar hulle is nie. Asof Euro-Afrikane se bevoorregte posisie bloot uit die lug geval het en uitsluitlik die produk van rasgedrewe bevoordeling is. Dit is eintlik haas onbegrypbaar dat al die genoemde meningsvormers die geskiedenis so kan oorvereenvoudig. Mens sal dit veral nie verwag van iemand met die intellek van Prof. Van Niekerk nie.

Om die waarheid te sê, as mens tussen die lyne lees, maak die meningsvormers ‘n saak daarvoor dat armoede onder (hoofsaaklik) Afrikane en vele ander probleme in Suid-Afrika voor die deur van Euro-Afrikane gelê kan word. Behalwe miskien Mckaiser, is ek verbaas oor die kortsigtigheid wat in die genoemde meningsvormers se argumente na vore kom. Dit is duidelik dat hulle nie die kompleksiteit van die geskiedenis en die vele veranderlikes verantwoordelik vir Suid-Afrika se problematiek begryp of selfs probeer begryp nie. Kortom, is hulle argumente intellektueel besonder arm daaraantoe.

Dit is vir my onrusbarend en hartseer om te sien hoe die openbare debat in Suid-Afrika al hoe meer gerig is daarop om Euro-Afrikane – en spesifiek die Afrikaner – tot swartskaap te doem vir al die euwels van hedendaagse Suid-Afrika. En diegene wat nie bloot wil omrol en dood speel nie, word gerieflikheidshalwe gebrandmerk as rassisties en onboetvaardig. En ons almal weet wat die uiteinde is as ‘n etniese groep eksklusief verantwoordelik gehou word vir ‘n land se probleme. Dit hoef ek sekerlik nie uit te spel nie…

NS: Ek het nie genoemde meningsvormers se argumente individueel aangevat nie, maar tog wil ek vir Cobus daaraan herinner dat Jesus juis gekom het om ons te verlos van skuldgevoelens, skaamte en ander negatiewe emosies. Soos ek die Evangelie verstaan, wil Jesus se Evangelie juis ons van die verlede verlos. Skryf Paulus nie dat ons ons moet losmaak van wat agter ons is nie? Maar nou-ja, ek is ook geen teoloog nie.

*Ek gebrek die term Euro-Afrikane in stede van “blankes” of “wittes” omdat laasgenoemde terme eksklusief op velkleur fokus, wyl die term “Euro-Afrikaan” meer korrek op afkoms fokus.